ڕێبوار سیوەیلی
لە جیهانی سیاسەت و حوکمڕانیدا، پەرچەکردار (Reaction) دیاردەیەکی سروشتییە و بە شێوازی جیاواز خۆی دەنوێنێت. بەڵام جیاوازییەکی بنەڕەتی هەیە لە نێوان پەرچەکرداری سایکۆلۆژی و پەرچەکردارێک کە لەسەر بنەمای دەستکەوت و واقعییەت دامەزراوە. لەم وتارەدا تیشک دەخەینە سەر گرنگیی دووەمیان و چۆنییەتی تێپەڕاندنی دۆخی پەرچەکرداری سایکۆلۆژی کە زۆرجار دەبێتە هۆی پەکخستنی پڕۆسەی گەشەپێدان و دروستکردنی کەشێکی ناتەندروست لە کۆمەڵگەدا، بەتایبەتی لە دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستاندا. ڕووداوەکانى ئەم دواییەى هەرێمى کوردستان و پەیوەندیى ناتەندروستانەى لایەنەکان و شێوازى مامەڵەکردنى دەسەڵاتەکان لەم کەیسەدا، بیرخەرەوەى دۆخی شەڕى ناوخۆیى بوون و بیرکردنەوەیەکى دووربینانەمان لەلایەنەکانەوە هەستپێنەکرد بۆ چارەسەر، هێندەى ئەوەى گەڕانەوەیەکمان بۆ سایکۆلۆژیاى شەڕى ناوخۆیی هەستپێکرد. ئەمەش بە واتاى ئەوەیە هەرچەندە دەسەڵاتدارانى هەرێمەکە تەمەنێکى زۆریان لە بوارى ململانێکاندا بەسەر بردووە، بەڵام شتێکى ئەوتۆ لە ئەزموونەکانیان فێر نەبوون و لە ناخدا گەورە نەبوون.
پەرچەکرداری سایکۆلۆژی و کاریگەرییە نەرێنییەکانی:
پەرچەکرداری سایکۆلۆژی بریتییە لە وەڵامدانەوەیەکی هەڵچوونی و سۆزداری بۆ ڕووداوەکان یان ڕەخنەکان، بەبێ ئەوەی پشت بە بەڵگە و دەستکەوتی مادی ببەستێت. لە سیاسەتدا، ئەم جۆرە پەرچەکردارە زۆرجار خۆی لە شەڕی وشەیی، تۆمەتبارکردنی یەکتر، بڵاوکردنەوەی پڕوپاگەندە و خستنەڕووی پاساو و بیانووی بێبنەما دەبینێتەوە. کاتێک لایەنێکی سیاسی یان حوکمڕان لەم دۆخەدا دەبێت، وزە و کاتی خۆی لەسەر وەڵامدانەوەی ڕەخنە و نەیارەکانی بە شێوازێکی سۆزداریانە خەرج دەکات، نەک لەسەر جێبەجێکردنی پڕۆژە و خزمەتگوزارییەکان.
لە هەرێمی کوردستاندا، بەداخەوە زۆرجار ئەم دیاردەیە بە ڕوونی دەبینرێت. نەیارێتىی سیاسی، بوونی کێشەی قوڵ و چارەسەرنەکراو، خراپیی پەیوەندییەکانی نێوان لایەنەکان، وایکردووە زۆربەی کاتەکان لە شەڕى بەیاننامە و لێدوان و دەمەتەقێکاندا، بە فیڕۆ دەچن؛ لە کاتێکدا هاوڵاتیان چاوەڕوانی چارەسەر و دەستکەوتی کردەیین. ئەم دۆخە، خەڵک دەخاتە ناو جۆرێک لە تراوما و بێئومێدییەوە، چونکە بەردەوام گوێبیستی قسەی توند و یەکتر شکاندن و سڕینەوە دەبنەوە، بێ ئەوەی دەرهاویشتەیەکی ئەرێنی ببینن.
پەرچەکردار لە ئاستی دەستکەوتەکاندا: ڕێگایەک بۆ پێشکەوتن:
لە بەرامبەر پەرچەکرداری سایکۆلۆژیدا، پەرچەکردار لە ئاستی دەستکەوتەکاندا بریتییە لە وەڵامدانەوەی ڕەخنە و نەیارەکان لە ڕێگەی نمایشکردنی پڕۆژە و دەستکەوتی کردەییەوە. کاتێک لایەنێکی سیاسی یان حکومەتێک خاوەنی پڕۆژەی ئەنجامدراو و خزمەتگوزاری بەرچاوە، پێویستی بەوە نییە بکەوێتە ناو شەڕێکی وشەیی یان سۆزدارییەوە. لەبری ئەوە، دەتوانێت بە ئارامی و بە متمانە وەڵامی ڕەخنەکان بداتەوە لە ڕێگەی باسکردنی ئەو کارانەی کە ئەنجامی داون و کاریگەرییان لەسەر ژیانی خەڵک هەیە.
بۆ نموونە، ئەگەر حکومەتێک لە ڕووی خزمەتگوزارییەوە ڕووبەڕووی ڕەخنە بێتەوە، دەتوانێت لەبری وەڵامدانەوەی توند یان تۆمەتبارکردن، داتا و زانیاری لەسەر پڕۆژەکانی ئاو، کارەبا، ڕێگاوبان، تەندروستی، یان پەروەردە بخاتەڕوو. ئەم جۆرە وەڵامدانەوەیە، چەند سوودێکی هەیە:
بنیادنانی متمانە: خەڵک متمانەی زیاتر بەو لایەنە دەکەن کە بەڵگەی کردەیی و دەستکەوتی هەیە.
سەرقاڵنەبوون بە شەڕی لاوەکی: کات و وزەی لایەنی حوکمڕان لەسەر پڕۆژەکانی خۆی دەمێنێتەوە، نەک لەسەر وەڵامدانەوەی نەیارەکانی.
پێشکەشکردنی چارەسەر: لەبری قسەکردن لەسەر کێشەکان، سەرنج دەخرێتە سەر چارەسەر و جێبەجێکردن.
کەمکردنەوەی گرژی سیاسی: کاتێک پەرچەکردار لەسەر دەستکەوت بێت، کەشێکی ئارامتر دروست دەبێت و دەرفەتی گفتوگۆی بنیاتنەرانە زیاتر دەبێت.
هاندان بۆ بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە: کاتێک لایەنێک داتای کردەیی پێشکەش دەکات، خەڵک هاندەدات کە بیر بکەنەوە و هەڵسەنگاندن بکەن، نەک تەنها گوێ لە هەڵچوونە سۆزدارییەکان بگرن.
تێپەڕاندنی دۆخی تراوما و هاندان بۆ بیرکردنەوە:
هەرێمی کوردستان بە قۆناغێکی هەستیاردا تێدەپەڕێت. بوونی قەیرانی ئابووری، سیاسی و کۆمەڵایەتی، وایکردووە خەڵک لە دۆخێکی تراوما و بێمتمانەییدا بژین. لەم دۆخەدا، پەرچەکرداری سایکۆلۆژی لایەنە سیاسییەکان تەنها برینەکان قووڵتر دەکاتەوە و هیواکان دەکوژێنێتەوە.
بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە، پێویستە لایەنە سیاسییەکان و دامودەزگاکانی حکومەت ستراتیژییەکی نوێ بگرنەبەر کە لەسەر بنەمای “پەرچەکردار لە ئاستی دەستکەوتەکاندا” بێت. ئەمە دەخوازێت:
١. ڕوونیی و شەفافیەت هەبێت: پێویستە لایەنەکان بە ڕوونی دەستکەوتەکانیان بخەنەڕوو، تەنانەت ئەگەر بچووکیش بن. پاشان پێویستە لە برى قسەکردنى گشتى، ٢. داتا و بەڵگە و ژمارە بەشیوەیەکى کردەیی و بەدوور لە پڕوپاگاندە پێشکەش بکرێت کە پشتگیری لە پڕۆژەکان دەکەن. ٣. جەتکرنەوە لەسەر چارەسەر خاڵێکى دیکەیە نەک پاساوهێنانەوە و زیادەڕۆییکردن لە خستنەڕوودا. خەڵکى ئێمە بەتەواوى خستنەڕووێک، کە بۆ بانگەشەیەکى دیارکراوە، لە فڕێدانى پاساوگەلێک بە مەبەستى خۆهەڵکێشان، جیا دەکاتەوە. ٤. کەمکردنەوەى شەڕى میدیایی و هاندان بۆ گفتوگۆی بنیاتنەرانە: خستنەڕووى زانستیانەى کێشەکان لەلایەن شارەزایان و کەسانى بە ئەزموونەوە، نەک پێشکەشکار و میدیاکار خۆى ببێتە جێگرەوەى کەسانى شارەزا و بە ئەزموون. ٥. پەرەپێدانی ڕۆشنبیریی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە: پێویستە خەڵک هان بدرێن کە پرسیار بکەن، بەڵگە داوا بکەن و خۆیان بیر لە چارەسەرەکان بکەنەوە، نەک تەنها وەڵامی سۆزدارییانە و بێ بەڵگەى لایەنەکان وەربگرن.
ئەنجام:
هەموو جۆرەکانى ڕووبەڕووبوونەوە، بەرەنگارى و بەرگریکردن لە هەرێمى کوردستاندا تاقییکراونەتەوە. بەشێوەیەک لە شێوەکان زۆربەى جاران ئەو شێوازانەى بەرگریکردن لە خۆمان و تاوانبارکردنى ئەوانیتر، نموونەیەکى دیکەى شەڕى نێوخۆیی بوون و بەرهەمهێنەرەوەى هەمان سایکۆلۆژیاى پەرچەکردارییش بوون لە ئاستى نووسراو، بینراو وبیستراودا. لە ئێستادا بە جۆرى میدیاکار، ناوى بەرنامەکەى، ئەو میدیایەى قسەى لێوەدەکریت یەکسەر بینەر و بیسەر و خوێنەر دەزانن چۆن پاساو دەهێنرێتەوە بۆ ئەوەى ئەوانیدیکە بخرێنە بەرەى کەمتەرخەم و تاوانەوە. ئەم شێوازى ئیشکردنە میدیایی و داکۆکیکردنەى لایەنەکان لە خۆیان و پڕۆژەکانیان بەسەر چووە. پێویستە بیر لە شێوازگەلێکى دیکە بکرێتەوە.
پێویستە هەمووان بزانین تێپەڕاندنی قەیرانەکان و بنیاتنانی داهاتوویەکی باشتر بۆ هەرێمی کوردستان، بە پەرچەکرداری سایکۆلۆژی و شەڕە قسە و یەکتری تازانبارکردن نایەتەدی. ڕێگاچارەکە لەوەدایە لایەنە سیاسییەکان و حکومەت، بە کردەوە و دەستکەوتەکانیان وەڵامی ڕەخنە و نەیارەکانیان بدەنەوە. ئەم جۆرە پەرچەکردارە، نەک تەنها خۆیان بەهێزتر دەکات، بەڵکو کەشێکی تەندروست بۆ کۆمەڵگە دابین دەکات و هانی خەڵک دەدات کە لە دۆخی تراوما و بێهیواییەوە بێنە دەرەوە و بە بیرکردنەوەیەکی ڕوون و متمانە بەخۆبوونەوە بەشداری لە پڕۆسەی گەشەپێداندا بکەن. ئەوەى تا ئێستە بەردەوامى هەبووە، نەک هەر کێشەکان چارەسەر ناکات و کۆمەڵگە لە تراوما دێرینەکەى ناهێنێتە دەرەوە، بەڵکو بەرەو جەنگێکى ناوخۆیی هەمیشەیی دەبات بەڵام بە شێوازگەلێکى دیکە.
دوا وتە:
من لەم سێ وتارەدا ویستم بەوپەڕى سادەیی قسە بکەم و ڕووداوەکانى سلێمانى بکەمە بەهەنایەک, تا بڵێم: ڕاستە ئەو ڕووداوانە لە شوێنێکى تایبەت ڕوویاندا بەڵام کاریگەرییان لەسەر کۆى هەرێمەکە دەبێت. کۆى هەرێمەکەش بەرپرسیار دەکات و کۆى هەرێمەکەش دەخاتە بەردەم کۆمەڵێک یەخانگیرى نوێ. هەروەکچۆن نەیارە نەرێتییەکانى کوردیش لە وڵاتانى داگیرکەر بێدار دەکاتەوە بۆ دروستکردنى کەلێنێکى گەورەتر لە نێو کورداندا. بەمجۆرەش دەرکەوتەکانى ئەم دۆخە لە پاشەڕۆژدا باشتر دەردەکەون ئەگەر هەنگاوى حەکیمانە بۆ چارەسەرکردنى دۆخ و کێشەکانى هەرێم نەهاوێژرێن بە تێپەڕین بەسەر هەموو پەرچەکردارە سیاسى و سایکۆلۆژییەکاندا.
